بازنگری آیین نامه طراحی معابر شهری ۱۳۹۹

آیین نامه طراحی معابر شهری یکی از معدود آیین نامه‌های تدوین‌شده در حوزه زیر ساخت حمل‌ونقل شهری در ایران است.

اولین بار در دهه ۷۰ آیین نامه طراحی راه‌های شهری تدوین و ابلاغ شد. پس از آن، سال‌ها با وجود نیازهای جدیدی که ایجاد شده‌بود، اما همچنان خبری از بازنگری در این آیین‌نامه نبود.

در اوایل دهه ۹۰، دوباره از گوشه و کنار بحث‌هایی راجع به بازنگری این آیین نامه و قدیمی بودن محتوای آن برای نیازهای طراحی زیرساخت در سطح کشور شنیده می‌شد.

این کار به مشاور وزارت راه و شهرسازی به عنوان متولی تدوین و بازنگری این آیین نامه محول‌شد. مشاور این آیین نامه تهیه کرده و در سال ۹۹ توسط وزارت راه و شهرسازی برای اجرا ابلاغ‌شد.

اگرچه در تمامی مجلدهای آیین نامه معاونت حمل‌ونقل وزارت راه‌وشهرسازی به عنوان متولی آیین نامه معرفی شده‌است اما در زمان شروع پروژه بازنگری، معاونت حمل‌ونقل در وزارتخانه شکل نگرفته بود.

از این لینک می توانید مجموعه کامل آیین نامه طراحی معابر شهری را دانلود کنید.

برخی از مجلدات آیین نامه با توجه به نیازهای روز حذف یا اضافه شده‌اند. به طور مثال مجلد “آرام سازی ترافیک”، “حمل‌ونقل همگانی” و “حمل‌ونقل و کاربری زمین” به این مجموعه اضافه شده‌اند.

همچنین طراحی خیابان‌های شریانی، درجه ۱، درجه ۲ و دسترسی‌ها به صورت دیگری در مجلدات جدید ادغام شده‌اند.

دانلود ۱۲ جلد آیین نامه طراحی معابر شهری

جلد اول – مبانی دانلود

جلد دوم – پلان و نیمرخ‌های طولی دانلود

جلد سوم – اجزای نیمرخ‌های عرضی دانلود

جلد چهارم – تندراه‌ها و تبادل‌های شهری دانلود

جلد پنجم – خیابان‌های شهری دانلود

جلد ششم – آرامسازی ترافیک دانلود

جلد هفتم – تقاطع‌ها دانلود

جلد هشتم – حمل‌ونقل همگانی دانلود

جلد نهم – حمل‌ونقل و کاربری زمین دانلود

جلد دهم – مسیرهای پیاده دانلود

جلد یازدهم – مسیرهای دوچرخه دانلود

جلد دوازدهم – تجهیزات ایمنی دانلود

این نشان می‌دهد که این آیین نامه به صورت ساختاری و محتوایی مورد بازنگری قرار گرفته‌است. اغلب منابع و مآخذ این آیین نامه نیز اغلب آمریکایی هستند. در این مورد در مطالب بعدی جزییات بیشتری را مرور خواهیم کرد.

بخشی از پیشگفتار این آیین نامه را با هم می‌خوانیم:

معابر شهری به عنوان عنصری که بیشترین سهم را در میان انواع فضاهای همگانی شهری به خود اختصاص داده و بخش مهمی از ساختار فضایی شهر را شکل میدهند، از اهمیت زیادی در طراحی و توسعه شهرها برخوردار هستند.
معابر از همان زمان شکل‌گیری، مرکز حیات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی شهرها بوده‌اند، ولی این نقش‌ها در ادامه با فراگیرشدن مدرنیسم، تغییر کرده و تا حدودی از بین رفته‌است.

این تغییر با در نظر گرفتن خطوط عبور متعدد و عریض برای خودروها و فضایی اندک برای حرکت عابران پیاده به عنوان مبنای طراحی معابر در سر تا سر جهان در
نظر گرفته‌شد. به این ترتیب، بسیاری از خیابانهای شهری در درجه اول به دالانی برای جابه‌جایی و حضور انواع وسایل‌نقلیه به ویژه سواری شخصی تبدیل شدند. اتخاذ همین رویکرد در طراحی معابر شهرهای کشورمان در سال‌های گذشته، موجب کم‌رنگ‌شدن نقش اجتماعی و پیاده‌‌مداری خیابان‌ها، عدم توجه کافی به حمل‌ونقل همگانی و به خطر افتادن ایمنی عابران پیاده و دوچرخه‌سواران شده‌است.

نگرش پیشین، یعنی تأمین عرضه متناسب با تقاضای استفاده از خودروی شخصی، موجب توجه بیش از حد به این شیوه سفر در شهرهای کشور شده‌است. پیامدهای منفی حاصل از برنامه‌ریزی و طراحی خودرو محور معابر و تلاش‌های انجام‌شده برای مقابله با مشکلات ناشی از این شیوه طراحی، منجر به ظهور مباحث نوین حمل‌ونقل شهری پایدار و به تبع آن تغییر اولویت شیوه‌های سفر در سالهای اخیر شده‌است.

رویکردهای جدید برنامه‌ریزی، در طراحی شبکه معابر شهری نیز منعکس شده و منجر به توسعه خیابان‌های دوستدار پیاده، دوچرخه و حمل‌ونقل همگانی در کشورهای توسعه یافته شده و حرکت سواری‌های شخصی را محدود کرده‌است. از این رو، با توجه به تغییر نگرش جهانی نسبت به موضوع طراحی معابر شهری و تأکید متخصصان این حوزه بر لزوم پیاده‌سازی اصول حمل‌ونقل پایدار در طراحی‌ها، موضوع بازنگری آیین نامه طراحی راه‌های شهری بر اساس اصول حمل‌ونقل پایدار از اواخر سال ۱۳۹۶ در دستور کار وزارت راه‌وشهرسازی قرار گرفت و انجام آن به معاونت پژوهشی دانشگاه تهران واگذار شد.
پیش‌نویس اولیه این آیین نامه در اردیبهشت ۱۳۹۸ ارائه شد. پس از آن با برگزاری جلسات متعدد کارشناسی و مدیریتی در حوزه معاونت حمل‌ونقل وزارت راه و شهرسازی، کمیته فنی شورای عالی هماهنگی ترافیک شهرهای کشور، کمیته فنی شورای عالی شهرسازی و معماری ایران و همچنین اخذ نظرات مجامع دانشگاهی، جامعه مهندسین مشاور و شهرداری‌های شهرهای مختلف، پیش‌نویس این آیین نامه مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفت.

یکی از چالش‌های اصلی در طراحی شبکه معابر شهری، حل تعارض میان نقش ترافیکی و نقش اجتماعی معبر است. لذا تدوین مرجعی واحد بر اساس دیدگاه‌های متخصصان حوزه‌های شهرسازی و حمل‌ونقل شهری، میتواند راه حلی کارآمد در جهت حل این مشکل باشد. از این رو در مراحل مختلف تدوین نسخه بازنگری‌شده آیین نامه، جلسات متعددی با حضور کارشناسان این دو حوزه برگزارشد و پس از دریافت و اعمال نظرات آنها، محتوای نهایی آیین نامه به‌دست آمد. در نهایت، نسخه بازنگری‌شده با عنوان آیین نامه طراحی معابر شهری در یکصد و پنجاه و چهارمین و یکصد و پنجاه و پنجمین جلسه شورای عالی هماهنگی ترافیک شهرهای کشور مصوب شد و سپس در جلسه مورخ ۱۳۹۹/۰۴/۰۲ به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران رسید.

در نسخه جدید این آیین نامه که همچون نسخه پیشین در دوازده بخش تدوین‌شده، توجه به اصول حمل‌ونقل پایدار مورد تأکید قرار گرفته‌است. بخش اول این آیین نامه، تحت عنوان «مبانی»، در واقع توضیح مفصلی از تغییر رویکردهای به‌وجودآمده در زمینه طراحی معابر شهری، مطابق با آخرین تحقیقات و دستاوردهاست که مبنایی برای
تدوین سایر بخش‌های این آیین نامه بوده و در آن اصول کلی و حاکم بر طراحی‌ها و معیارها، تشریح شده‌است. با توجه به اهمیت مباحث مربوط به شیوه سفر همگانی، بخش جدیدی با عنوان «حمل‌ونقل همگانی» ارائه شده است.

لازم به ذکر است که با توجه به اهمیت شیوه‌های سفر غیر موتوری و حفظ ایمنی کاربران این شیوه‌ها، بخش جداگانه‌ای به شیوه‌های سفر پیاده و دوچرخه و «آرام‌سازی ترافیک» به نسخه جدید آیین نامه اضافه شده‌است. در نهایت دوازده، بخش آیین نامه با عناوین مبانی، پلان و نیمرخ‌های طولی، اجزای نیمرخ‌های عرضی، تندراه‌ها و تبادل‌های شهری، »خیابان‌های شهری، آرام‌سازی ترافیک، تقاطعها، حمل‌ونقل همگانی،حمل‌ونقل و کاربری زمین،مسیرهای پیاده، مسیرهای دوچرخه و تجهیزات ایمنی تدوین شده‌است.

بر اساس مطالب ارائه‌شده در بخشهای مختلف آیین نامه، طراحان باید استفاده همه کاربران معبر اعم از عابران پیاده، دوچرخه‌سواران، استفاده‌کنندگان از حمل‌ونقل همگانی، شخصی و خودروهای باری را در نظر بگیرند و نه تنها حرکت خودرو که جابجایی افراد و توزیع بار در شبکه را نیز مد نظر قرار دهند.
در طراحی معابر شهری، ضمن رعایت ضوابط و استانداردهای این آیین نامه باید به کمک ایده‌های خلاقانه، سازگار، مقرون‌به‌صرفه و انعطاف‌پذیر، بین ابعاد مختلف زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی طرح، توازن ایجاد شود و نیازهای استفاده‌کنندگان مختلف پوشش داده‌شود. از طرفی تدوین دستورالعمل‌های محلی به اقتضای شرایط هرمنطقه با رعایت مفاهیم و معیارهای ارائه‌شده، میتواند مدنظر قرارگیرد. جهت پوشش کامل برخی مفاهیم در بخش‌های مختلف به مراجع و مستندات مربوطه نیز ارجاع داده شده‌است.